Pada bentuknya yang asli, aksara Jawa Hanacaraka ditulis menggantung (di bawah garis), seperti aksara Hindi. Namun demikian, pengajaran modern sekarang menuliskannya di atas garis.

Aksara hanacaraka Jawa memiliki 20 huruf dasar, 20 huruf pasangan yang berfungsi menutup bunyi vokal, 8 huruf "utama" (aksara murda, ada yang tidak berpasangan), 8 pasangan huruf utama, lima aksara swara (huruf vokal depan), lima aksara rekan dan lima pasangannya, beberapasandhangan sebagai pengatur vokal, beberapa huruf khusus, beberapa tanda baca, dan beberapa tanda pengatur tata penulisan (pada).

Huruf dasar (aksara nglegena)

Huruf pasangan (Aksara pasangan)

Pasangan dipakai untuk menekan vokal konsonan di depannya. Sebagai contoh, untuk menuliskan mangan sega (makan nasi) akan diperlukan pasangan untuk "se" agar "n" padamangan tidak bersuara. Tanpa pasangan "s" tulisan akan terbaca manganasega (makanlah nasi).

Tatacara penulisan Jawa Hanacaraka tidak mengenal spasi, sehingga penggunaan pasangan dapat memperjelas kluster kata.

Huruf utama (aksara murda)

Aksara murda ing panggunan basa Jawa saiki biasa

dienggo dadi kaya déné huruf gedhé ing aksara Latin

utawa dienggo nulis jeneng-jeneng sing dimulèni utawa

dikurmati. Aksara murda uga diarani aksara mahaprana.

Sajatiné aksara iki uniné béda karo sing lumrah, amerga

mula-mulané piridan saka ing basa Sangskreta.

Nanging tumraping basa Jawa dianggep pada waé

pocapané, mung gunané dadi séjé.

Ing dhuwur iki bisa dideleng yèn ora kabèh aksara nduwé

aksara lan pasangan. Banjur aksara sa ana loro cacah jenisé.

Tulisan sa- ngrujuk ing aksara sing diarani sa kembang.

Huruf Vokal Mandiri (aksara swara)

Aksara swara iku aksara swatantra sing nglambangaké vokal bébas. Ing Hanacaraka aksara iki yaiku: a, i, u, é, lan o. Banjur re (diarani pa cerek) lan le (diarani nga lelet) uga diarani aksara swara. Alesané amarga ing basa Sangskreta "re" lan "le" sing tinulis ṛ lan ḷ, kaanggep aksara swara. Mulané ora ana aksara swara sing nglambangaké pepet amerga ing basa Sanskreta ora ana pepet.

Huruf tambahan (aksara rèkan)

Aksara rékan iku aksara-aksara Hanacaraka sing ditambahi tandha dhiakritik arupa cecak telu. Cecak telu iki karepa kanggo "ngréka" foném-foném saka basa ngamanca, utamanébasa Arab. Mula diarani aksara rékan. Aksara rékan iki wujudé ora béda karo aksara biasa namung ana cecak teluné waé. Yèn ora ngerti pocapané, aksara rékan iki bisa diucapaké miturut pocapan Jawané.

Huruf Vokal tidak Mandiri (Sandhangan)

Minangka sawijining abugida utawa alphasyllabary kabèh aksara Hanacaraka iku sacara otomatis wis ngandhut swara [a]. Contoné ing aksara Hanacaraka ora ana simbul sing nglambangaké uni /k/ anané . Nanging swara a iki bisa diganti lan diowahi mawa tandha diakritis. Tandha-tandha diakritis iki ing basa Jawa diarani sandhangan. Ing aksara Hanacaraka ana telung jenis sandhangan: sandhangan swara, panyigeging wanda lan wyanjana.

Sandhangan swara

Sandhangan swara iku ngowahi swara saka foném /a/ ing aksara nglegena ing swara liyané.

• Wulu ngowahi swara dadi /i/. Wulu iki ditulis sadhuwuring sawijining aksara.
• Suku ngowahi swara dadi /u/. Suku iki ditulis sangisoring sawijining aksara.
• Pepet ngowahi swara dadi /ə/. Pepet iki ditulis sadhuwuring sawijining aksara.
• Taling ngowahi swara dadi /e/. Taling iki ditulis ing sisih kiwa sawijining aksara.
• Taling tarung ngowahi swara dadi /o/. Taling tarung iki ditulis ing sisih kiwa lan tengen sawijining aksara.

Sandhangan panyigeging wanda

Sandhangan panyigeging wanda iku sandhangan sing nambahi sawijining aksara swara /h/, /r/, /ŋ/ utawa matèni aksara.

	layar - kanggo uni /r/
	wignyan - kanggo uni /h/
	cecak - kanggo uni ng /ŋ/
	patèn utawa pangkon - kanggo 'matèni' aksara ngilangi swarané

Sandhangan wyanjan

Sandhangan wyanjana ditrapaké kanggo nggabungaké uni sawetara aksara.

	cakra - kanggo uni /r/
	cakra keret - kanggo uni /re/, minangka gantiné gabungan cakra lan pepet
	péngkal - kanggo uni /y/

Contoné, ka karo cakra dadi ngasilaké wanda kra.

Kombinasi

Sawetara sandhangan saka kategori sing séjé-séjé bisa digabungaké ping siji kanggo ngasilaké wanda sing luwih njlimet. Contoné, ka, wulu, cakra lan cecak bisa digabung kanggo ngasilaké wanda /kriŋ/ ("kring").

Tanda-tanda Baca (pratandha)